Sądy po stronie podatników, czyli przegląd historii prawdziwych. Świadek ma prawo się bronić jak każdy inny podejrzany

Czas czytania: 5 minut.

Katarzyna SADOWSKA
Tax Supervisor w RSM Poland
 

Bardzo często zdarza się, że – w celu ustalenia stanu faktycznego – organy podatkowe, w toku kontroli podatkowej, kontroli celno-skarbowej lub postępowania podatkowego, decydują się na przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka, czyli na przesłuchanie osób, które mogą posiadać istotne informacje w badanej sprawie. Takim świadkiem może być na przykład prezes spółki, wobec której toczą się czynności prowadzone przez organ podatkowy. Czy świadek ten jednak musi zawsze mówić prawdę, nawet wtedy, gdy może to doprowadzić w praktyce do samooskarżenia się? W tej kwestii wypowiedział się ostatnio Sąd Najwyższy.

Kto może zostać przesłuchany w roli świadka?

Organ podatkowy ma prawo wezwać jako świadka każdą osobę, która może posiadać informacje o sprawie, w której toczy się kontrola podatkowa, kontrola celno-skarbowa lub postępowanie podatkowe. Jeżeli sprawa dotyczy spółki, to w roli świadków przesłuchiwane są często osoby nią zarządzające – prezes oraz członkowie zarządu. Świadkami mogą być również pracownicy (w tym osoby odpowiadające za finanse podmiotu, m.in. księgowi) lub kontrahenci kontrolowanego podatnika.

Nie każda osoba może być jednak przesłuchiwana – ustawa Ordynacja podatkowa wyraźnie wskazuje, że świadkami nie mogą być:

1. osoby z (choćby drobną) niepełnosprawnością umysłową;
2. osoby, które są objęte obowiązkiem zachowania tajemnicy (np. tajemnica zawodowa doradcy podatkowego, tajemnica zawodowa adwokata) – jeżeli nie zostały w określony prawem sposób zwolnione od tego obowiązku;
3. duchowni prawnie uznanych wyznań – co do faktów objętych tajemnicą spowiedzi.

Czy świadek może odmówić zeznań?

Przepisy przewidują, że nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka. Zasada ta nie obowiązuje jednak najbliższej rodziny podatnika, którego dotyczą czynności prowadzone przez organ podatkowy. Prawo do odmowy zeznań ma więc m.in. małżonek podatnika, jego dzieci, rodzeństwo i rodzice oraz osoby, z którymi łączy go stosunek przysposobienia. Co istotne, prawo to przysługuje również np. po rozwodzie.

Należy jednak podkreślić, że w praktyce prawo odmowy zeznań nie występuje, gdy czynności są prowadzone wobec spółki. Spółka bowiem – jako osoba prawna – nie posiada rodziny. Oznacza to, że np. żona prezesa zarządu spółki nie posiada prawa do odmowy zeznań w sprawie prowadzonej wobec tej spółki.

Dodatkowo, świadek ma prawo do odmowy odpowiedzi na te pytania, na które odpowiedź mogłaby narazić jego (lub jego wspomnianych wyżej bliskich) na odpowiedzialność karną, karną skarbową albo spowodować naruszenie obowiązku zachowania ustawowo chronionej tajemnicy zawodowej.

Jeżeli jednak świadek nie zdecyduje się na skorzystanie z prawa do odmowy zeznań w przypadku, gdy odpowiedź mogłaby narazić go na odpowiedzialność karną lub karną skarbową i odpowie na pytanie, lecz w sposób nieodpowiadający rzeczywistości (czyli skłamie), wówczas grozić będzie mu kara za składanie fałszywych zeznań.

Kiedy świadek ponosi odpowiedzialność karną za składanie fałszywych zeznań?

Odpowiedzialność karna za składanie fałszywych zeznań została przewidziana w ustawie Kodeks karny. Zgodnie z jej przepisami, jeżeli osoba składająca zeznanie mające służyć za dowód zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, to podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. Dodatkowo, od 2016 r. obowiązuje regulacja mówiąca, że jeżeli osoba taka zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jej samej lub jej najbliższym, to podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

Oznacza to, że w myśl przepisów, karze podlega świadek, który skłamie chcąc uniknąć odpowiedzialności karnej.

Co na temat składania zeznań mówi Sąd Najwyższy?

W związku ze sprzecznymi orzeczeniami Sądu Najwyższego oraz wątpliwościami w zakresie tego, czy odpowiedzialność karna świadka – potencjalnego podejrzanego lub oskarżonego – nie jest sprzeczna z wyrażonym w Konstytucji RP prawem do obrony, Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów w dniu 9 listopada 2021 r. wydał uchwałę o sygn. akt: I KZP 5/21 i nadał jej moc zasady prawnej.

W uchwale tej wskazano, że:

Nie popełnia przestępstwa z art. 233 § 1a k.k. świadek składający fałszywe zeznanie z obawy przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, jeśli — realizując prawo do obrony — zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, nie wyczerpując jednocześnie swoim zachowaniem znamion czynu zabronionego określonego w innym przepisie ustawy.

Oznacza to, że jeśli świadek – na przykład prezes zarządu spółki, wobec której toczy się postępowanie podatkowe – przesłuchiwany w toku tego postępowania nie odmówi udzielenia odpowiedzi mogącej narazić go na odpowiedzialność karną skarbową, lecz udzieli jej pomijając pewne okoliczności lub zezna nieprawdę, to nie popełni przestępstwa. Co istotne, nie dotyczy to jednak sytuacji, w której świadek, odpowiadając na pytanie, np. oczerni inną osobę.

Uchwała ta może mieć szczególne znaczenie dla osób prowadzących sprawy spółki – a więc dla osób, które nie są stroną postępowania, lecz występują w jego trakcie jako świadkowie i które jednocześnie, jako osoby odpowiedzialne za działania podmiotu, podlegają odpowiedzialności karnej skarbowej. Przesłuchanie – nawet w charakterze świadka – jest niezwykle stresującą czynnością, podczas której łatwo zapomnieć o swoich prawach, nawet pomimo pouczenia o tej okoliczności przez organ podatkowy przed rozpoczęciem czynności. Warto więc wiedzieć, że zatajenie informacji lub zeznanie nieprawdy nie musi zawsze stanowić przestępstwa oraz skorzystać ze wsparcia profesjonalisty, który przygotuje do przesłuchania i będzie podczas niego obecny jako pełnomocnik spółki będącej stroną czynności prowadzonych przez organ podatkowy.

Doradca podatkowy może w takiej sytuacji okazać się bardzo dużym wsparciem, np. pilnując, aby zadawane pytania nie wykraczały poza zakres kontroli podatkowej czy postępowania podatkowego, a także zadając w imieniu spółki pytania, które pomogą wyjaśnić ważne okoliczności sprawy.

Oczywiście, kłamanie lub zatajanie prawdy może być różnie oceniane pod kątem etycznym czy moralnym, nie zmienia to jednak faktu, że Konstytucja RP zapewnia każdemu prawo do obrony, a ponoszenie odpowiedzialności karnej za zatajenie obciążającej świadka prawdy prowadziłoby w istocie do samooskarżania się.