Instrumenty finansowe – czy taki diabeł straszny? Cz. 1

Katarzyna STENCEL
Audit Supervisor w RSM Poland

Jak zapowiadaliśmy pod koniec 2019 roku, po omówieniu kilku tematów związanych ze środkami trwałymi i rezerwami, rozpoczynamy publikację serii artykułów poświęconych instrumentom finansowym. Chcemy Państwu przybliżyć, jak – z praktycznego punktu widzenia – instrumenty finansowe należy identyfikować, a następnie jak umożliwić ich właściwą wycenę i prezentację. Z pomocą przyjdą nam nie tylko przepisy Ustawy o rachunkowości (dalej: Uor) czy Rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (Dz.U. 2017 poz. 277) (dalej: RMFIF), ale także, a może przede wszystkim, Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF/IFRS) – w tym głównie MSSF 9, ale także MSSF 7, MSR 32 oraz MSR 39.

Należy podkreślić, że na chwilę obecną brakuje kompleksowego opracowania dotyczącego instrumentów finansowych w postaci Krajowego Standardu Rachunkowości. Niemniej, Krajowy Standard Rachunkowości nr 4 „Utrata wartości aktywów” określa zasady dokonywania odpisów aktualizujących w przypadków instrumentów finansowych, w odniesieniu do których nastąpiła utrata wartości. Jednocześnie trzeba mieć na uwadze, że od momentu wejścia w życie zasad MSSF 9 Instrumenty Finansowe, tj. od 1 stycznia 2018 roku, polskie przepisy dotyczące instrumentów finansowych nie pokrywają się już z przepisami międzynarodowymi.

Na gruncie MSSF klasyfikacja, wycena aktywów i zobowiązań finansowych, utrata wartości oraz rachunkowość zabezpieczeń są uregulowane w MSSF 9, który stanowi zasadniczo rewizję MSR 39. MSSF 7 skupia się natomiast na ujawnieniach i ryzykach zarządzania instrumentami finansowymi, co stanowi przeniesienie z MSR 32. Sam MSR 32 reguluje na ten moment już tylko warunki prezentacji.

Zrozumieć instrumenty finansowe

Wobec tak wielu różnych źródeł regulacji prawnych, czy jesteśmy zatem w pełni świadomi, co należy rozumieć poprzez instrumenty finansowe? Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 23 Ustawy o rachunkowości przez instrumenty finansowe należy rozumieć taki kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron, pod warunkiem że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z tego kontraktu ma charakter bezwarunkowy czy warunkowy. Zatem kwestia istnienia kontraktu, jak również powstanie aktywów finansowych, zobowiązań finansowych lub instrumentu kapitałowego należą do kluczowych przesłanek na etapie identyfikacji instrumentów finansowych.

Podobnie instrumenty finansowe są definiowane przez MSR 32. Jednak warto mieć na uwadze, że jego wytyczne powinny być stosowane przez wszystkie podmioty w odniesieniu do wszystkich instrumentów finansowych, z wyjątkiem m.in.:

• udziałów w jednostkach zależnych, stowarzyszonych i wspólnych przedsięwzięciach,
• praw i obowiązków pracodawców w ramach programów świadczeń pracowniczych (patrz: MSR 19),
• umów ubezpieczenia (patrz: MSSF 4) czy
• instrumentów finansowych, umów i zobowiązań wynikających z transakcji rozliczanych w oparciu o udziały/akcje własne (patrz: MSSF 2) z wyłączeniami.

Uor oraz MSR 32 definiują również pojęcia aktywów finansowych, zobowiązań finansowych i instrumentów kapitałowych, którym teraz przyjrzymy się bliżej.

Czym są aktywa finansowe?

Poprzez aktywa finansowe wg Uor rozumie się aktywa pieniężne, instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki, a także wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach. Innymi słowy – przez aktywa finansowe należy rozumieć m.in.:

• środki w walucie krajowej i w dewizach na rachunkach bankowych,
• lokaty terminowe, depozyty bankowe,
• obligacje Skarbu Państwa i obligacje przedsiębiorstw,
• należności z tytułu udzielonych pożyczek,
• należności z tytułu leasingu finansowego,
• należności wekslowe,
• należności z tytułu dostaw i usług,
• udziały/akcje posiadane w innym podmiocie,
• kontrakty terminowe.

Ustawa wskazuje jednocześnie, że do aktywów finansowych nie zalicza się w szczególności:

• rezerw i aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego,
• umów o gwarancje finansowe, które ustalają wykonanie obowiązków z tytułu udzielonej gwarancji, w formie zapłacenia kwot odpowiadających stratom poniesionym przez beneficjenta na skutek niespłacenia wierzytelności przez dłużnika w wymaganym terminie,
• umów o przeniesienie praw z papierów wartościowych w okresie pomiędzy terminem zawarcia i rozliczenia transakcji, gdy wykonanie tych umów wymaga wydania papierów wartościowych w określonym terminie, również wtedy gdy przeniesienie tych praw następuje w formie zapisu na rachunku papierów wartościowych, prowadzonym przez podmiot upoważniony na podstawie odrębnych przepisów,
• aktywów i zobowiązań z tytułu programów, z których wynikają udziały pracowników oraz innych osób związanych z jednostka w jej kapitałach, do której należy jednostka,
• umów połączenia spółek, z których wynikają obowiązki określone w art. 44b ust. 9 Uor.

Co to oznacza w praktyce? Jednostki, które podlegają obowiązkowemu badaniu i jednocześnie nie spełniają definicji małej jednostki, są zobligowane do stosowania szczegółowych zasad dotyczących instrumentów finansowych – RMFIF. Dotyczy to zarówno aktywów, jak i zobowiązań finansowych.

Chcąc zobrazować powyższe, na przykład należności i udzielone pożyczki zaliczone do aktywów finansowych mogą być wyceniane w skorygowanej cenie nabycia, a jeżeli jednostka przeznacza je do sprzedaży w terminie do 3 miesięcy, to według wartości rynkowej lub inaczej określonej wartości godziwej. Jednostki nie zawsze przywiązują do tego wagę i wyceniają powyższe pozycje w cenie nabycia, ewentualnie z uwzględnieniem wymaganym ustawą zachowaniem zasad ostrożności.

Dla porównania, w myśl MSR 32 każdy składnik aktywów jest składnikiem aktywów finansowych, jeśli jest:

• środkiem pieniężnym,
• instrumentem kapitałowym innej jednostki,
• prawem umownym:
  
  • do otrzymywania środków pieniężnych lub innego składnika aktywów finansowych lub
  • do zamiany aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych z inną jednostką na warunkach potencjalnie korzystnych dla jednostki lub
• kontraktem, który może zostać rozliczony we własnych instrumentach kapitałowych i który jest:
  
  • instrumentem niezaliczanym do instrumentów pochodnych, za który jednostka jest lub może być zobowiązana do otrzymania zmiennej liczby własnych instrumentów kapitałowych jednostki lub
  • instrumentem pochodnym, który będzie rozliczony lub może być rozliczony w sposób inny niż poprzez zamianę ustalonej ilości środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych na stałą liczbę własnych instrumentów kapitałowych jednostki.

O zobowiązaniach finansowych słów klika

Analogicznie ma się sytuacja w odniesieniu do zobowiązań finansowych. Zgodnie z Uor rozumie się przez nie zobowiązanie jednostki do wydania aktywów finansowych albo do wymiany instrumentu finansowego z inną jednostką. Mogą być one wyceniane według skorygowanej ceny nabycia, a jeżeli jednostka przeznacza je do sprzedaży w okresie do 3 miesięcy, to według wartości rynkowej lub inaczej określonej wartości godziwej. Do zobowiązań finansowych należą m.in.:

• zaciągnięte pożyczki i kredyty,
• zobowiązania z tytułu leasingu finansowego.

W myśl MSR 32 są one niejako odwróceniem aktywów finansowych, tzn. zobowiązanie finansowe to każde zobowiązanie, które jest:

• obowiązkiem umownym:
  
  • do przekazania innej jednostce środków pieniężnych lub innego składnika aktywów finansowych lub
  • do zamiany aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych z inną jednostką na warunkach potencjalnie niekorzystnych dla jednostki lub
• kontraktem, który zostanie lub może zostać rozliczony we własnych instrumentach kapitałowych jednostki i który jest:
  
  • instrumentem niezaliczanym do instrumentów pochodnych, za który jednostka jest lub może być zobowiązana do uiszczenia zmiennej liczby własnych instrumentów kapitałowych jednostki lub
  • instrumentem pochodnym, który może zostać rozliczony w sposób inny niż poprzez zamianę stałej ilości środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych na stałą liczbę własnych instrumentów kapitałowych jednostki

W tym miejscu warto przypomnieć definicję małej jednostki wg art. 3 ust. 1c Uor, zgodnie z którą małe jednostki to spółki handlowe (osobowe i kapitałowe, w tym również w organizacji) oraz spółki cywilne, a także inne osoby prawne oraz oddziały spółek zagranicznych w rozumieniu przepisów Ustawy z dnia 6 marca 2018 roku o zasadach uczestnictwa przedsiębiorców zagranicznych i innych osób zagranicznych w obrocie gospodarczym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeśli jednostki te w roku obrotowym, za który sporządzają sprawozdanie finansowe, oraz w roku poprzedzającym ten rok obrotowy, a w przypadku jednostek rozpoczynających działalność albo prowadzenie ksiąg rachunkowych w sposób określony ustawą – w roku obrotowym, w którym rozpoczęły działalność albo prowadzenie ksiąg rachunkowych w sposób określony ustawą, nie przekroczyły co najmniej dwóch z następujących trzech wielkości:

1. 25,5 mln PLN – w przypadku sumy aktywów bilansu na koniec roku obrotowego,
2. 51 mln PLN– w przypadku przychodów netto ze sprzedaży towarów i produktów za rok obrotowy,
3. 50 osób – w przypadku średniorocznego zatrudnienia w przeliczeniu na pełne etaty,

– w stosunku do których organ zatwierdzający podjął decyzję w sprawie sporządzania uproszczonego sprawozdania finansowego, co w praktyce oznacza podjęcie stosownej uchwały, w teorii nie później niż do ostatecznej daty sporządzenia sprawozdania, czyli w przypadku większości jednostek do 31 marca roku następującego po roku, za który jest sporządzane sprawozdanie finansowe.

Instrumenty kapitałowe nie mniej ważne

Na koniec należałoby zdefiniować instrumenty kapitałowe, przez które rozumie się kontrakty, z których wynika prawo do majątku jednostki, pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wszystkich wierzycieli, a także zobowiązanie się jednostki do wyemitowania lub dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych, a w szczególności udziały, opcje na akcje własne lub warranty.

Klasyfikacja

O ile definicje powyższych terminów znajdziemy w Uor, o tyle szczegółowy podział instrumentów finansowych, jak też zasady ich wyceny definiuje RMFIF, z wyłączeniem m.in.:

• instrumentów kapitałowych wyemitowanych lub wystawionych przez jednostkę, w tym udziałów, opcji na akcje własne, praw poboru lub warrantów, praw do akcji i innych instrumentów finansowych, które zgodnie z ustawą jednostka zalicza do kapitału własnego,
• udziałów w jednostkach podporządkowanych.

Same instrumenty finansowe są natomiast klasyfikowane przez polskie prawo bilansowe według następujących kategorii:

• aktywa finansowe i zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu,
• pożyczki udzielone i należności własne,
• aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności,
• aktywa finansowe dostępne do sprzedaży.

Tytułem podsumowania

Powyższe porównanie i wstępne konkluzje są wynikiem analizy dokonanej głównie na bazie UoR i RMFIF oraz MSR 32. Szczegółowe zagadnienia z zakresu instrumentów finansowych – poruszane w standardach międzynarodowych – to już inna bajka. W kolejnych artykułach postaramy się Państwu przybliżyć, jak zidentyfikować instrumenty finansowe w oparciu o MSSF, jak dokonać ich wyceny, jakich dokonać ujawnień w sprawozdaniu finansowym, a także jak podejść do kwestii utraty wartości, testu przepływów pieniężnych, modelu oczekiwanych strat oraz hedgingu. Już teraz zapraszamy do lektury.